Ehmede Xani

Filozof Xani,ardında birçok eser bırakmıştır. Bunlar önemli ve edebiyat tarihinde paha biçilmez bir değere sahiptir. Bilinen üç eserin dışında 74 şiiri tespitlidir.

Yazılmamış divanı da yazılacaktır.Coğrafya ve Astronomi ile ilgili Erde Xweda adlı eserinin var olduğu yaygın bir kanıdır.Bilinen eserlerinde önce Nûbahar'a Biçukan (Çocuklar için ilk meyveler-1683-),sonra Aqida İmanı (İmanın Şartları-1687-) ve 1695’te şaheseri olan Mem û Zin’i (Onlar Destan’ı) bitirmiştir.Xani’nin eserleri okunup incelendiğinde ortaya üç sonuç çıkmaktadır;
Birincisi; Xani,Kürtçenin yanı sıra Arapça,Farsça ve Türkçeye de hakim olmasına karşın,edebiyat metinlerini yalnızca Kürtçe yazmıştır. İkincisi; bir filozof,düşünür olarak Xani,yazılarını,halkı adına düşüncelerini yaymanın bir yolu olarak kullanmıştır.Üçünçüsü olarak da Xani,bütün yazılarında öncü,yetenekli ve yaratıcı bir şair ve yazar kimliğini birleştirmektedir.Xani’yi daha iyi anlamak için paha biçilmez değerdeki üç eseriyle ilgili özet görüşlerimizi şöyle belirtebiliriz:

NûBARA BİÇUKAN (1683) Bu kitap, Xani’nin masum biçimde yazdığı Arapça-Kürtçe bir sözlüktür. Nubar, çeşitli şiirsel uyaklar ve ritimlerle yazılmış, 14 bölümden oluşmaktadır.Her bölüm öğrenmenin ve dürüstlüğün yararları,öğretmenlerin görevleri,sabırlı olma,mücadele,bilgiyi pratikle bütünleştirme ve daha bir çok başka konuda içten bir öğütle başlar.Nubar Kürt dil tarihindeki ilk sözlüktür.Ondan önce başka bir Kürt sözlüğü yoktur.Bu Xani’nin Kürt diline büyük bir önem verdiğinin ve bu dilin gelişmesi için uğraştığının açık bir kanıtıdır.
Xani,Kürt diline büyük bir önem vermesine rağmen,ona hizmette bir dilbilimci olarak değil bir düşünür olarak rol oynadı.O,dilin bir ulusun varlığını oluşturan en temel unsurlardan biri olduğunu savundu.Bu nedenle o,dili geliştirme görevini yurtsever bir görev olarak görüyordu.Daha sonra Mem u Zin’de Xani bu görevi kapsamlı bir şekilde gerçekleştirme imkanını buldu.Ayrıca Xani halkına yöneliyor. Nubar’la yazılarını,politik düşüncelerini yaymanın bir aracı olarak kullanmak istediği izlenimini veriyor.Xani bu eserin yazılış amacını da şöyle belirtiyor’´Bu sözlük Kürt çocukları için örülmüştür.Kürt çocukları ilmi öğrendiklerinde,okuduklarında zorluklarla karşılaşmasınlar diye çıkarttım.’der.Burdanda Xani’nin Nubar’ı yazmakla öğrencilerin çoğunlukla Arapça olan dersleri öğrenmelerine yardımcı olmak istemiştir.Genç kuşaklarına güven duyuyordu ve onların yöneticilerle toprak sahiplerinin değil halkın umudu olacaklarına inanıyordu.Savunduğu görüşlerin gerçekleşmesi için kendi kuşağını değersiz bulan Xani ,bu nedenle eserini umut bağladığı çocuklara adadı. Bir de Xani,eğitim ve öğretimin ‘beyin kapısının kilitlerini açmak’, halkını derinden etkileyeceği ve onları kurtuluşa götürecek yolları aramaya teşvik edeceğinin bilincindeydi.NubaharKürtçe anlamlarıyla birlikte 954 Arapça sözcük içermektedir.Xani bu sözcükleri yaşamın ve bilginin çeşitli alanlarından derlemiştir.
Kaynak: Bydigi Forum [Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

EQİDA İMANE(1687) Eqida İmanê (İmanınŞartları)Xani’in İslam’ın temellerinden söz ettiği,insanlara tapınmayı ve dinkonularını Kürt dilinde açıklamaya çalıştığı,73 beyitten oluşan uyaklı bir dinikitaptır.Bu kitabın önemi;Kürtçe yazılmış olmasıdır.İbnül Esir,İbni Xalikan,EbulFida ,v.b. gibi birçok ünlü Kürt din adamı ve bilgini daha önceleri eserleriniArapça yada Farsça yazmışlardı.Xani ikinci eserini 1687 tarihinde gençlere yönelik olarak yazıyor.Xani ,bueserinde kararlı ve inançlı bir gençlik yetiştirmeninyöntemlerini belirliyorkısaca."Birey tarihini ,kültürünü ,edebiyatını,doğasını ve yöresini bilmeli ,doğrulara yandaş olmalı,köleliği reddetmeli ve hür iradeyi esas almalı"diyor.Xani ,bu eserinde hedefe kilitlenmenin ve bunun pratiğini yapmanın yol veyöntemlerini anlatıyor.Kısaca, gençleri eğitmek ve belli bir hedefe yönlendrmekistiyor.Yaşadığımız topraklarda tarihsel süreç içerisinde dil ve kültür yine gelenek vegöreneklere büyük ölçüde Arapça egemen kılındı.Bu yayılmacılık halkların dil,kültür ve yaşamlarını o kadar etkilediki,neredeyse yaşamın rengi soldu.İştebu gerçeklik göz önünde bulundurulduğunda Xani’in İslam’ın temellerini Kürtçeaçıklamasının ne denli cesurca bir tutum olduğu anlaşılmaktadır.Xani İslam’ınöğretilerini açıklamasının yanı sıra,Kürt dilini de geliştirdi ve onu din eğitiminde kullanılabilecek bir dile dönüştürdü.Ayrıca din konularının Kürtçe deyazılabileceği konusunda insanları ikna ederek onlara bunun günah yada kusur olmadığını gösterdi.
Kaynak: Bydigi Forum [Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

MEM U ZİN (1695)Kürt dili ve sınırları dışında en çok tanınan, benimsenen bir kitaptır. Edebiyat dünyasında seçkin bir yeri vardır.Büyük bir onura sahiptir. Kürt halkının kültür, edebiyat ve düşün dünyasını dünyanın diğer halklarına tanıtan bir eserdir. Bu nedenle, E.Xani Kürtlertarafından ulusal bir şair ve düşünür olarak tanınmış, büyük bir itibar görmüştür. Dr. İzzeddin Resulü bu konuda şöyle yazmaktadır ‘ Şimdiye kadar O’nunhakkında yeterince araştırma yapılmasa da O’na duyulan ilgi, hiçbir Kürt yazarınulaşamadığı bir boyutta yoğunlaşmıştır.Celadet Ali Bedirxan buna ‘MilletimizinKitabı ‘ diyor. Bir aşk destanı olarak çok güzeldir. Gerçekte ise bir aşk destanından çok ötedir. Ulusalcı içeriği, felsefi, tarihi, sosyal, dinsel ve sanatsal estetiğiyle bir manifesto niteliğindedir. Ayrıca destan kusursuz birşekilde, düşünce, hayal ürünü ve öğretilerini içerecek bir çerçeveye dönüştürmüştür. Din eğitimi görenlerin, molla ve feqilerin dini ve millidüşüncelerini harmanlayıp, din ve milliyetçiliği birleştiren Ehmed-i Xani dir. O zaman Osmanlı ve İran egemenliğinden kurtulmanın ideolojisini sunmayı amaçlıyordu. M.V. BRUİNESSEN in E. Xani yi ve Mem u Zin’i Kürt yurtseverliğinin ve milliyetçiliğinin babası olarak nitelendirmesinin doğruluk derecesi vardır.Mem ü Zin eseri çok iyi incelendiğinde tüm mısralarının sayısal temelini on olarak seçiyor.Tam mısraların hece sayısı 10 dur. Destandaki kahramanların adedide ondur.(Zeydin Bey-Siti-Zin-Gurgin-Heyzebun-Bekir-Tacdin-Çeko Arif ve Mem)Xani,Mem ü Zin destanına ‘Onlar Bestesi’ diyor.’ Sanmasınlar biz suskunuz, uykudayız Onlar bestesini öğrenen, çoşup haykıranız’’Xani, Mem u Zin Diriliş ve Onlar destanında simge kahramanları renklerle,mücevherlerle ve bakire iki güzel Siti ve Zin’de gerçekleştiriyor. Xani ye göreotoriteye adalet gereklidir. Siti adalet(hukuk), Zin ise hürriyet anlamındadır.Mem halk, Tacdin baş, irade gibi algılanırken Arif ve Çeko da halkınkurumlarıdır. Tacdin, Mem ve Arif ile Çeko da bir bedenin başı kolları vebedenidirler. Arif daha çok danışman, divan görevi, bilgili, rehber Çeko isegüvenlik gücü, askeri güç konumundadır. Ve bunlar saray dışındadır. Dadı, Sitive Zin in eğitmendir. Heyzebun devrana göre mevcut otorite aydını, çizeridir.Beko ortalığı karıştıran, fesat, kötülük görevini yaparken, Gurgin de sarayotoritesi olan Zeydin Bey in oğludur. Tacdin ve Mem yanlısıdır. Zeydin Bey sarayotoritesidir. Zin ve Sitinin kardeşidir.Destanda talepkar Memo’dur, yani halk.Güç, otorite(Tacdin) karşısında zorlanan bey, Rıza ve onay vermiştir. Tümbunları derinlemesine düşündüğümüzde ’Demokratik Hukuk Devleti’ talebinin ifadesini ilk tasarlayan Xani dir,diyoruz.


Kaynak

Ehmedî Xanî Derneği

tşkler adminim

paylaşım için tesekürler